Συστημική θεραπεία οικογένειας
Συστημική θεραπεία οικογένειας

Μετά τη δεκαετία του '50, η ΘΟ άρχισε να δέχεται, ολοένα και περισσότερο, την επίδραση της συστημικής σκέψης. Στις πηγές της βρίσκονται η γενική θεωρία συστημάτων

του V. Bertalanffy, η κυβερνητική, καθώς και η θεωρία της επικοινωνίας, που ανέπτυξε ο G. Bateson με τους συνεργάτες του στο Palo Alto. Σύμφωνα με αυτές τις θεωρητικές αρχές, κάθε σύστημα έχει δομή, δηλαδή απαρτίζεται από συστατικά μέρη και σχέσεις μεταξύ των μερών του. Οι διαντιδράσεις των στοιχείων του συστήματος, τόσο μεταξύ τους όσο και με το περιβάλλον, καθώς επίσης και η ανάδραση πληροφορίας (feed-back), αποκλείουν τη διάκριση αιτίου-αποτελέσματος στη συμπεριφορά του συστήματος. Έτσι, η γραμμική αντικαθίσταται από την κυκλική αιτιότητα. Η οικογένεια είναι ένα πολύπλοκο και δυναμικό σύστημα. Οι συμπεριφορές των μελών της έχουν επικοινωνιακό χαρακτήρα. Ακόμη και το σύμπτωμα αποτελεί μήνυμα, συχνά συμβολικό, που αποκτά νόημα στο πλαίσιο του συστήματος, εντός του οποίου εμφανίζεται.

Η ΘΟ συνίσταται σε, αραιές μάλλον, συνεδρίες με ολόκληρη την οικογένεια ή ένα μέρος της (υποσύστημα). Ο θεραπευτής υποστηρίζεται, συνήθως, στο έργο του από τα υπόλοιπα μέλη της θεραπευτικής ομάδας, που παρακολουθούν τη συνεδρία πίσω από μονόδρομο καθρέπτη. Κατά τη θεραπεία επισημαίνονται θετικά οι υγιείς εφεδρείες της οικογένειας. Συζητώνται η ατομική συμπτωματολογία ή αυτό που προσκομίζει η οικογένεια ως πρόβλημα και συνδέονται με αλλαγές ή σημαντικά γεγονότα στη ζωή της οικογένειας, καθώς και με τις ενδοοικογενειακές σχέσεις. Ανιχνεύονται πιθανές σημασίες και ρόλοι, που μπορεί να κρύβει η ατομική συμπτωματολογία ή η προβληματική συμπεριφορά.

Παράδειγμα: Μια νέα, 17 ετών, εκδηλώνει συμπτώματα ψυχογενούς ανορεξίας όταν ο μεγαλύτερος αδελφός της φεύγει για σπουδές. Κατά τη ΘΟ αναδεικνύονται και άλλες πτυχές του προβλήματος: Μετά την αναχώρηση του αδελφού, η μητέρα είχε αρχίσει να εκδηλώνει συμπτώματα κατάθλιψης. Η ίδια η ασθενής έχει δυσκολία να αποχωριστεί τους δικούς της όταν έλθει η σειρά της. Η παράταση της συμπτωματολογίας της συνεπάγεται, μεταξύ άλλων, την απομάκρυνση της προοπτικής της δικής της αποδέσμευσης, ενώ παράλληλα η μητέρα έχει ολόψυχα αφοσιωθεί στο πρόγραμμα σίτισης της ασθενούς. Το συζυγικό χάσμα φαίνεται να έχει γεφυρωθεί, αφού οι γονείς συνεργάζονται αρμονικά για την αντιμετώπιση της διαταραχής και ο αδελφός σπουδάζει απερίσπαστος.

Στη ΘΟ επιδιώκεται η εξάλειψη του συμπτώματος μέσω αλλαγών στο σύστημα. Κατά το θεραπευτικό διάλογο ανταλλάσσονται περιγραφές, εξηγήσεις και σημασίες των δρώμενων, που προφανώς διευρύνουν το γνωσιακό ορίζοντα των μελών της οικογένειας. Η διεύρυνση αυτή συνεπάγεται αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών, δηλαδή ποικίλου βαθμού αναδόμηση του οικογενειακού συστήματος. Η τελευταία παρακάμπτει, ως «περιττό», το σύμπτωμα, το οποίο προηγουμένως έπαιζε ρόλο «ρυθμιστού» κάποιας δυσλειτουργίας.

Κατά την εξέλιξη της συστημικής ΘΟ έχουν διαμορφωθεί ποικίλες τάσεις:
• Η δομική ΘΟ δίνει έμφαση στην ιεραρχία, τους κανόνες και τα όρια που διαχωρίζουν τα μέλη και τα υποσυστήματα μεταξύ τους. Θεραπευτικός στόχος είναι η τροποποίηση της οργάνωσης της οικογένειας προς μια πολυπλοκότητα, συμβατή με την αναπτυξιακή φάση που διέρχεται, και ο απεγκλωβισμός του δυναμικού και των αναπτυξιακών αναγκών του κάθε μέλους.

® Η στρατηγική ΘΟ εστιάζει στην εξάλειψη του συμπτώματος μέσω παρεμβάσεων στο «συμπτωματικό κύκλο συμπεριφοράς», που το συντηρεί. Οι παρεμβάσεις συντελούνται στο «εδώ και τώρα» και συνοδεύονται συχνά από οδηγίες για το μεσοδιάστημα μεταξύ των συνεδριών.

• Η διαγενεακή προσέγγιση εκτιμά το ρόλο των οικογενειών καταγωγής, πάνω στα χαρακτηριστικά μιας πυρηνικής οικογένειας. Το γενεόγραμμα είναι απαραίτητο όργανο στη μεθοδολογία αυτή.

• Η σχολή του Μιλάνου επιδόθηκε σε μια ενδελεχή διερεύνηση σχέσεων, γεγονότων και αλλαγών κατά την περίοδο εκδήλωσης του συμπτώματος/προβλήματος, με παράλληλη αναφορά στην ιστορία της οικογένειας. Στις προτεραιότητες της θεραπευτικής ομάδας είναι, μεταξύ άλλων, η διασφάλιση της ουδετερότητας του θεραπευτή και η διατύπωση συστημικών υποθέσεων, οι οποίες καθοδηγούν τις ερωτήσεις του. Ανάμεσα στις τεχνικές ξεχωρίζει η παράδοξη παρέμβαση.

• Σήμερα, η συστημική ΘΟ έχει δεχθεί επιδράσεις από τον κονστρουκτιβισμό και άλλα θεωρητικά ρεύματα. Ο θεραπευτής όλο και λιγότερο θεωρείται ως αντικειμενικός παρατηρητής της οικογένειας. Από κοινού με αυτή «συγκατασκευάζει» μια πραγματικότητα, που εξελίσσεται κατά τη θεραπευτική διαδικασία. Έτσι, η θεραπευτική σχέση (θεραπευτής-οικογένεια) χρήζει ίσης προσοχής με τα παρατηρούμενα ενδοοικογενειακά δυναμικά. Αποτελεσματικότητα-Ενδείξεις

Από συγκριτικές μελέτες προκύπτει ότι η συστημική ΘΟ είναι θεραπεία εκλογής στην ψυχογενή ανορεξία, όταν ο (η) ασθενής είναι ηλικίας κάτω των 18 ετών. Ενδείκνυται, εξάλλου, σε ευρύ φάσμα διαταραχών της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, όπως ψυχοσωματικά νοσήματα, προβλήματα ή διαταραχές συμπεριφοράς, ενούρηση-εγκόπριση, σχολική φοβία, άγχος αποχωρισμού, άλλες συναισθηματικού τύπου διαταραχές, κακοποίηση ή και παραμέληση. Στους ενήλικες, οι ενδείξεις αφορούν, κατά κύριο λόγο, διαταραγμένες ενδοοικογενειακές σχέσεις, αναπτυξιακές κρίσεις της οικογένειας, υποτροπές χρόνιας νόσου, δυσχέρεια προσαρμογής σε σημαντικές αλλαγές (π.χ. μετανάστευση, αναχώρηση μελών) και απώλεια-πένθος.